زندگینامه ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی

( قرن سوم ه. ق) ابوالعباس فضل بن حاتم از ریاضیدانان مسلمان و منجمان نامدار ایرانی در قرن سوم هجری است که در اروپا به نام Anaritius مشهور است.

او در سده ی سوم هجری ( در دوران خلافت معتمد بالله خلیفه ی عباسی) در شهر نیریز فارس که از نظر علمی اهمیت فراوانی داشت، قدم به عرصه ی وجود نهاد.

نیریزی در رشته های گوناگون علمی زمان خود، خصوصا در ریاضیات و نجوم فعالیت چشمگیری داشته است، تا آنجا که عده ای او را بعد از خوارزمی، بزرگ ترین ریاضیدان عالم می دانند، و دانشمندان بزرگی چون: بیرونی، عمر خیام، طوسی، خازنی، فارسی و ... در آثار خود از او به دفعات یاد کرده و به آرای او استناد جسته اند.

سوتر، دانشمند سرشناس اروپا دربارهی مقام علمی او می گوید: «نیریزی یکی از تامدارترین هندسه دانان و اخترشناسان است که می توان در مورد بررسی های اخترشناسی بر دانش او استناد جست.

او معروف ترین شارح المجسطی بطلیموس، منجم بزرگ بوتانی است؛ چنان که نظامی عروضی در چهار مقاله» وی را بهترین مفسر و شارح المجسطی معرفی نموده است. نیریزی، نخستین کسی است که علل پیدایش رنگ سیاه را از رنگین کمان برای خلیفهی عباسی، المعتضد بالله تشریح و بیان کرد و جهان علم و دانش نام این دانشمند بزرگ ایرانی را (به واسطه ی این کشف مهم و هم به جهت سایر کارهای نجومی اش) در مدار ۱۹ جنوبی و نصف النهار ۳۶۲ کرهی ماء یت نمود.

آثار نیریزی در ریاضی و نجوم

آثار این دانشمند نامی چون اکثر دانشمندان ایرانی در گذر ایام یا به غارت رفته و یا مفقود گردیده است.

از او که به قول این ندیم، در علم نجوم، به ویژه در علم هيأت انگشت نما بوده، سیزده كتاب به جای مانده است که مهم ترین آنها عبارتند از:

۱۔ کتاب شرح اصول اقلیدس: این کتاب توسط ژرادكرمونا در قرون وسطا به لاتین ترجمه شد و یک بار در سال ۱۷۹۹ در لایپزیک و در سال های ۱۸۸۳ و ۱۹۱۶ همراه با کتاب اقلیدس و بار دیگر در سال ۱۸۹۹ میلادی توسط کورزه Curze در لایپزیک چاپ و منتشر شد.

۲ - کتاب سمت القبله: این کتاب به شماره ۲۴۵۷ / ۱۷ در کتابخانه ی ملی پاریس موجود است و...

۳-کتاب ظاهر فلک: این اثر بر کتاب اقلیدس نوشته شده و بسیار مورد توجه طوسی بوده است.

۴- کتاب احداث الجو: این کتاب برای معتضد بالله نوشته شده است.

۵ - شرح المجسطی: همان طور که قبلا گفته شد، نظامی عروضی این کتاب را بهترین تفسیر مجسطی خوانده است. نیریزی در این کتاب توجه ویژه ای به استفاده از مثلثات کروی در حل مسایل نجومی از خود نشان داده است و...