زندگینامه ماهانی

( قرن سوم ه. ق) ابوعبدالله محمد بن عیسی ماهانی از ریاضی دانان و ستاره شناسان طراز اول ایران است که در نیمه ی دوم قرن سوم هجری در شهر ماهان کرمان چشم به جهان گشود و در بغداد ادامه ی حیات داد.

ماهانی در زمان حیات خود، از بلند آوازه ترین ریاضی دانان ایران بود. او زمانی که در بغداد به سر می برد، تلاش نمود تا کره ی زمین را به دو قطعه به نسبت معین تقسیم کند. ( یکی از مسایل پیچیده ی ارشمیدس). تا اینکه بالاخره موفق شد از این راه به نماد امروزین؛ یعنی X3 + a2b = cx2 برسد که امروزه به معادله ی ماهانی» معروف است. هر چند که خود او موفق به حل این معادله نشده، اما نیم قرن بعد، هم وطن او ابوجعفر خاذن خراسانی توانست با استفاده از مقاطع مخروطی آن را حل نماید.

دکتر فواد سزگین می گوید: «ماهانی نخستین کسی است که در تاریخ ریاضیات، معادلهی جبری درجه ۳ را مطرح کرد و ابوجعفر خاذن تیم قرن بعد توانست برای اولین بار چنین معادلهای را حل کند.

خیام، ریاضیدان بزرگ ایران و جهان، ضمن این که ماهانی را مهندسی بزرگ می خواند، در آثار ریاضی خود به دفعات مختلف از او یاد و تجلیل نموده است.

حکیم خیام نیشابوری در کتاب جهانی «جیر و مقابله»ی خود درباره ی ماهانی و معادله ی او چنین می نویسد:

در این فن، اصنافی (از معادلات) هست که در حل آنها یک رشته مقدمات بسیار دشوار محتاج الیه می باشد و به این جهت از پیشینیان سخنی در این باب به ما نرسیده است.

شاید هم عده ای در حل این اصناف جست و جو و مطالعه کرده اند، ولی چیزی در نیافته اند یا در تحقیقات خود نیازمند به مردان نصر در آنها نشده اند، و یا شاید آثارشان در این باب به زبان ما ترجمه نشده است.

اما از متأخران، یکی از ایشان به نام ماهانی مهندس در صدد تجلیل جبری مقدمه ای برآمد که ارشمیدس در شکل چهارم از مقاله ی دوم کتاب خود موسوم به کره و استوانه به کار برده است، و این امر به معادلهای بین کعب ها و مالها و اعداد منجر شد. وی بعد از تفکر زیاد از حل آن عاجز ماند و لهذا حكم به امتناع آن کرد.

بعدها ابوجعفر خازن پیدا شد، و آن را به وسیله ی قطوع مخروطی حل کرد.

ماهانی ضمن این که شروحی بر هندسهی اقلیدس و ارشمیدس نوشته است، آثار برجسته ی دیگری را در زمینه ی ریاضی و نجوم از خود به یادگار گذارده است. سرانجام، این دانشمند نامدار ایرانی در سال ۲۴۶ ه. ق ( ۸۶۰ میلادی) در شهر بغداد دیده از جهان فروبست.