زندگینامه عبدالجليل سجزی

(۳۴۰ -۴۱۵ ه. ق) ابوسعید احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزی یا سجستانی، ریاضیدان مسلمان و منجم بزرگ ایرانی، معاصر صوفی رازی و بیرونی است که در کتاب «آثار الباقیه» خود را مهندس می خواند. او در سال ۳۴۰ ه. ق در یکی از شهرهای سجستان دیده به جهان گشود و به سال ۴۱۵ دیده از جهان فروبست.

سجزی که از ابتدای اشتغالات علمی اش تحت الحمایهی عضدالدوله ی دیلمی بود. بیشتر آثار خود را در شیراز به نام این پادشاه به رشته ی تحریر درآورده است.

اما عمده شهرت وی را می توان در دو کار مهم او، یکی در ریاضیات و دیگری در نجوم دانست. سجزی برای تثلیت زاویه، یک راه حل هندسی جالب تر و بهتر از تثلیت زاویه با روش هندسی متحرک ارایه داد. در روش قبلی برای رسم شكل و حل مسأله باید آن قدر خط کش حرکت داده می شد تا به وضع معینی در می آمد. او به جای روش وقت گیر مذکور، مسأله را به وسیلهی تقاطع یک دایره و یک هذلولی متساوی القطرين حل کرد و آن را روش هندسه ثابت نامید. نظریات وی در باب تقسیم زاویه به سه قسمت در سال ۱۹۲۶ در مجلهی «ازیس»، توسط کارل شوی به طور مفصل به چاپ رسید. نسخه ای از نظریات سجزی دربارهی تثلیت زاویه هم اکنون در کتابخانه ی خدیو مصر ولیدن موجود است. هم چنین وپکه توانست آن را به فرانسوی ترجمه کند و در اختیار خوانندگان فرانسوی زبان قرار دهد. علاوه بر این، سجزی توانست اسطرلابی زورقی را بر فرض متحرک بودن زمین اختراع کند.

او با همین دستگاه اختراعی خود توانست نظریه ی ساکن بودن زمین را که توسط بطلميوس و دانشمندان قبل از او به جهان نجوم ارایه و تحمیل شده بود، با دلایل متقن خود درهم ریزد. در آن روزگار، کسی از این نظریه ی علمی پشتیبانی نکرد، بلکه برخی به رد آن نیز پرداختند؛ لكن قرنها بعد از او، دانشمندانی نظیر کپرنیک، گالیله و فوکو به پیروی از نظریات دانشمندان اسلامی، نظریات سجزی را به طور تجربی ثابت کردند. دانشمندان اسلامی حرکت زمین به دور خود را عملا به وسیلهی پاندول و قبل از فوکو به اثبات رسانیده بودند.

این مسأله، مایه ی افتخار ایرانیان و جهان اسلام است که قرنها قبل از اظهار نظرهای علمی دانشمندانی نظیر کپرنیک و گالیله و زمانی که اروپا در جهل و بی خبری به سر می برد، مردی مسلمان از سرزمین دانشمند پرور ایران به اثبات حرکت زمین بپردازد که امروزه دانشمندان اروپا را مجبور به اعتراف نماید. دهها ترجمه از آثار سجزی به چند زبان زنده ی دنیا از جمله انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی و عربی چاپ شده است و دانشمندانی چون پرفسور سرگین، کارل شوی، سدیو، برنمون، آلدومیلی، جرج سارتن و سوتر روی آثار او مدتها مطالعه و تحقیق نموده اند.

کرلو الفونسونلینو، استاد دانشگاه پالومور در کتاب تاریخ نجوم اسلامی خود می گوید: «از میان دانشمندان اسلام، کسی را نمی شناسیم که گمان برده باشد کرات آسمانی ساکن است و زمین برگرد محور خودش دوران می کند، جز ابوسعیدبن احمدبن محمدبن عبدالجليل سجزی، ریاضیدان مشهور نیمه ی دوم قرن چهارم هجری.

آثار سجزی:

از سجزی ۳۸ کتاب بر جای مانده است که ۲۰ کتاب آن دربارهی ریاضیات و ۱۸ کتاب درباره ی نجوم است و بیشتر آنها در کتابخانه ی ملی پاریس به شمارهی ۴۵۷ محفوظ است.

مهم ترین آثار سجزی در ریاضی به شرح زیر است:

1- رسالهى في صف القطوع المخروطيه که قسمتی از آن توسط وپکه به فرانسوی ترجمه شده است.

۲ - رساله ای در تقسیم زاویه به سه قسمت که قسمتی از این کتاب نیز توسط وپکه به فرانسوی ترجمه شده است.

۳- رسالهی تقسیم دایره به ۹ قسمت که توسط کارل شوی به آلمانی ترجمه شده است.

۴ - رسالة في الشكل القطاع که در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است و مقدمه و قضایای پنجم و ششم آن توسط برنمون به زبان انگلیسی ترجمه شده است.

۵ - کتاب مجانبهای هذلولی که هم اکنون در کتابخانه ی لیدن موجود است و...

آثار او در نجوم

اکثر آثار او در نجوم در کتابخانه ملی پاریس نگه داری می شود که از جمله مهم ترین آنها عبارتند از:

١- الدلائل في احکام نجوم ۲ - الاختيارات (در نجوم) ۳- الاسعار (در احکام نجوم) 4- رساله ای در اسطرلاب ۵ - زايجات الكواكب 6- المدخل ۷- تحصيل القوانين ۸- برهان الكفايه (در احکام نجوم) که به شمارهی ۵۴۳۲ در کتابخانهی آستان قدس رضوی نگه داری می شود. ۹ - احکام سني المواليد که به شمارهی ۱۹۸۷۹ در موزهی علوم بریتانیا نگه داری می شود. ۱۰- زیج شاهی که کتابی بزرگ در علم نجوم و مهم ترین کتاب او در نجوم است. این کتاب، بین سالهای ۳۵۸ تا ۳۸۰ ه. ق نوشته شده است و مشتمل بر ۱۵ رساله در علم نجوم و فنون مربوط به آن است.