اخلاق چیست؟ و اخلاق رسانه ای کدام است؟

اخلاق (هنجار) اجتماعی و حرفه ای را می توان مهم ترین مفهوم جامعه شناختی و البته کانون توجه جامعه شناسی دورکیم دانست (چلبی، ۱۰۸ : ۱۳۸۶). دورکیم در کتاب «اخلاق حرفه ای و مدنی» اخلاق را از دو جهت بررسی می کند. ابتدا به مطالعه وظایفی می پردازد که فرد نسبت به گروهی که به آن تعلق دارد باید آنها را انجام دهد و در بخش دوم، به مطالعه وظایفی مستقل از گروه خاصی می پردازد که وی بدان تعلق دارد. برای مثال، انسان باید به زندگی، دارایی و آبروی دیگران احترام بگذارد، هرچند که آن دیگران عضو خانواده و کشورش نباشند، در واقع، این اخلاقیت برای همه افراد متمدن ضروری و مهم تلقی می شود (کاظمی و رضایی، ۱۳۸۵).

به باور دورکیمریال این اخلاق مبتنی بر دو خصیصه مهم اساسی، یعنی «علقه» (ضمانت اجرای درونی) و «اجبار» (ضمانت اجرای بیرونی) ویک اصل تعیین کننده، یعنی «عمومیت داشتن آن میان اکثریت افراد جامعه است. اخلاق فوق مجموعه ای از آیین ها و قواعد رفتاری به ما عرضه می دارد که از خلال آن پی می بریم در شرایط معین چگونه باید عمل کنیم (دورکیم، ۵۷ :۱۳۶۹). دورکیم معتقد بود، هرگز عملی وجود ندارد که به طور محض و بنابر تکلیف یا صرف این که فرمان داده شده انجام گیرد؛ بلکه همواره می بایست این عمل به گونه ای برای ما خوشایند باشد یا نیکو پنداشته شود (همان، ۹۲، کوزر، ۱۳۸۱).

یکی از تعاریف مهم اخلاق (رسانه ای) عبارتند از: مجموعه ای از میثاق ها، عرفها، قواره های حرفه ای، آداب و هنجارهایی (و البته شاید قوانین، آیین نامه ها و مکتوبات یک جامعه خاص) اکثریت قریب به اتفاق دست اندرکاران و اصحاب رسانه یا اهل آن حرفه قبول دارند، براساس آن کار می کنند، تولید می کنند و خدمات ارائه می دهند. به عبارت دیگر، اخلاق رسانه ای مجموعه ای از میثاق های حرفه ای، شامل تمامی هنجارها، ارزش ها، خط قرمزها و باید و نبایدهایی است که رسانه ها و اصحاب رسانه (مانند روزنامه نگاران، خبرنگاران، گزاشگران) را ملزم به رعایت آنها می کند (عقیلی، ۱۳۸۳). از این رو، رسانه هایی اخلاقی به حساب می آیند که تولیدات و وجود آنها ناشی از وجود اخلاق رسانه ای و حرفه ای باشد و همان طور که «آندره لالانه» یادآور شده است، رفتارهای اهل رسانه با تجویزهای اکثریت سازگار باشد (معتمدنژاد، ۱۳۵۰).

هنگامی که وجود گوناگون «اخلاق» مورد بررسی قرار می گیرد، ا معلوم می شود که این پدیده به گونه های مختلف با حقوق به عنوان عامل رسمی تأمین و تضمین نظم عمومی و آموزه های دینی (مجموعه ای از اعتقادات و احکام دینی) متمایز است. بنابراین، باید توجه داشت که میان «قانون»، «آموزه های دینی»، و «قاعده های اخلاقی»، تفاوت های مهمی وجود دارد. برای نمونه، زمینه اعمال حقوق، نظارت ها و اجبارهایی است که اخلاق به آنها نمی پردازد و همچنین، ضمانت اجراهایی را موردنظر قرار می دهد که کاربرد اخلاق به آنها نیاز ندارد، گرچه هم حقوق و هم اخلاق، هر دو بر مجموعه ای بنیادی از اعتقادها و عملکردها که در یک جامعه تاریخی مشخص جنبه های مشترک دارند، استوار شده اند.

در نتیجه، حقوق می تواند رفتاری را که عموم مردم ناپسند می دانند، بپذیرد و آن را در فرآیندی خاص به قانون تبدیل کنند یا حداقل مجازاتی برای آن در نظر نگیرد. حقوق علاوه بر آن می تواند رفتار اخلاقی را نپذیرد و برای آن مجازات تعیین کند. موارد زیادی را می توان یافت که ممنوعیت های اخلاقی به صورت قاعده حقوقی در آمده اند و سرانجام قانون نیز آنها را ممنوع کرده است و برعکس، ممنوعیت های حقوقی و قانونی زیادی بوده اند که به دلیل عدم توجه و اجرای آن از سوی عموم مردم (اخلاق اجتماعی) متروک شده اند روابط تنگاتنگ اخلاق و حقوق در برخی موارد، خود، تعارض هایی به وجود می آورد (برول، ۱۳۷۰ : ۳۹ ).