شاهکار معماری و تاریخ در یک قاب

«ایرانی نیوز» نشر دیجیتال برخط خانواده ایرانی | قلم دربرابر این شاهکار و این هنر بی‌همتا کم می‌آورد، مگر می‌شود با قلم خیره‌کننده‌ترین معماری ایران را وصف کرد؛ مقرنس‌های به‌کار رفته، معرق و کاشی کاری‌های فیروزه‌ای بی‌نظیر، زیبا و حیرت انگیز هستند که انسان را به سکوت و تامل وا می‌دارند، تذهیب و طلاکاری، منبت‌های ارزنده، گچبری‌های زیبا، نقره‌کاری، نقاشی و تنگ‌بری نفیس و در نهایت خط بی‌مانند میرعماد چشم‌ها را خیره، نگاه‌ها را مبهوت و نفس را در سینه حبس می‌کند. 

مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی همچون نگینی در مرکز شهر اردبیل می‌درخشد بنایی با کاشی‌های فیروزه رنگش هر رهگذری را وادار به تماشا می‌کند. معماری این بنا همانند معماری عصر رنسانس است و هنر خالص شرقی را با کاشی‌کاری، طرح‌ها، قاب، پنجره‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و آجرکاری‌ها به خوبی نشان می‌دهد.این مجموعه تاریخی از شاهکارهای دوران اسلامی بوده و طبق حکایت‌ها این بقعه فراتر از یک آرامگاه، با معماری عجیب و زیبایش قدمتی هفتصد ساله دارد.

این مکان علاوه بر آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه اسماعیل اول(نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل(مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و نیز شهدای ایرانی جنگ چالدران، را دربر می‌گیرد.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی عالی‌ترین نمونه معماری دوران صفویه است که در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران به ثبت رسیده است و یکی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این مجموعه گرد هم آمدن ده‌ها اثر بدیع در رشته‌های مختلف هنری بوده است که موزه‌های تخصصی باستان‌شناسی، موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی و موزه چینی‌ها یا چینی‌خانه بخشی از این مجموعه تاریخی و شاهکار معماری ایرانی اسلامی است و اما ناگفته نماند که این مجموعه سالانه پذیرای توریست و ‌‌گردشگران داخلی و خارجی بسیاری می‌شود.

مجموعه کنونی که به نام بقعه شیخ صفی معروف است، شامل بیرون بقعه(عالی قاپو)، سردر، حیاط بزرگ، رواق، مقبره شیخ صفی‌الدین، حرم‌خانه، مقبره شاه اسماعیل، چینی‌خانه(که دارای گچ‌بری‌های زیبا و چندین درِ چوبی و نقره‌ای نفیس است)، مسجد جنت‌سرا، خانقاه، چراغ‌خانه، چله‌خانه، شهیدگاه و متعلقات دیگر است.

سابقه بنا

سابقه بخش‌هایی از این بنا به دوره خود شیخ صفی الدین، عارف نامی ایرانی، و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش می‌رسد. براساس منابع، منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود و بنابر وصیّت خود او، جنازه‌اش را در اتاقی جنب خلوت‌خانه و باغچه و حوض‌خانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند.

شیخ صفی الدین

شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران است. زبان مادری شیخ صفی‌الدین زبان آذری بود و اشعاری به این زبان ایرانی در کتاب صفوه الصفا و سلسله النسب سروده‌ است پدر و اجداد وی در قریه کلخوران اردبیل زراعت داشتند و پیشینیان آن‌ها از قریه رنگین گیلان به اسفرنجان در حدود اردبیل آمده بودند. پدر او امین‌الدین جبرائیل نام داشت.

شیخ صفی اردبیلی، عارف و شاعر قرن هشتم هجری قمری، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی و نیای شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویان است طبق بررسی‌ها شیخ صفی بیش از ۳۰ سال به هدایت و ارشاد شاگردان اشتغال داشت و گفته‌اند که بیش از ۱۰۰ هزار نفر را تربیت کرده است.

طبق وصیت شیخ صفی‌الدین، جنازه وی در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوض‌خانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاه‌‌های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.

اگر قصد دارید هنر دست معماران ایرانی را در تجسم گچ‌بری، خوشنویسی و کاشی‌کاری را در یک بنا و با هم ببینید، آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیل را از دست ندهید در ادامه به توصیف تنها گوشه‌ای از این بناهای ممتایز می‌پردازیم.

قندیل‌خانه 

قسمت اصلی بنا که دقیقاً رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است، پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن زیبایی دو چندانی به قندیل‌خانه بخشیده‌ است.

قندیل‌خانه، در حقیقت در جبهه شرقی صحن اصلی قرار دارد، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاه‌ها و چینی‌خانه و جنت‌سرا به احتمال زیاد در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است. قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنس‌های قطاربندی و نقوش و کتیبه‌هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است.

دیوار آجری قندیل‌خانه ازاره سنگی پیش آمده سکّومانندی دارد. بالای ازاره دو ردیف پنجره چوبی پنج تایی نصب شده که با فولاد مشبّک مسدود شده است. دور پنجره‌ها با کاشی‌های معرّق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته تزیین شده و بر بالای پنجره‌های پایینی نورگیرهایی از کاشی مشبک و کتیبه‌ای به خط ثلث به صورت قاب بندی وجود دارد.

در ردیف پایین در فاصله بین دو پنجره فرمانی از شاه طهماسب اول با خط نستعلیق بر سنگ مرمری به ابعاد چند متری کنده‌کاری شده که لزوم اجتناب ساکنان اردبیل از معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و نیز چگونگی آداب و مناسک زیارت را یادآوری می‌کند.

مسجد جنت سرا

جنت سرا بزرگترین و بلندترین عمارت مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می‌شود این بنا که به شکل هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است، فاقد محراب است طبق نظر محققان جنت سرا جزء قدیمی‌ترین بناهای مجموعه است که به طرز عالی به رواق تالار دارالحفاظ الحاق شده در هر ضلع خود قوس‌های کاذب طاقچه‏‌‌ای شکل دارد که قوس‌های بزرگ را در برگرفته و با رسمی‌بندی زیباتر شده است. 

مسجد جنت سرا در سمت چپ سرسرای ورودی قرار دارد و چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت‌سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده، مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌ است. 

ظاهرا جنت سرا پس از آنکه شاه عباس اشیای گرانبها و کتاب‌های کتابخانه سلطنتی را به بقعه اهدا کرده، به صورت کتابخانه درآمده است. احتمالا در اوایل قرن سیزدهم سقفی مسطح با شانزده ستون چوبی بر روی پایه‌های حجاری شده برای جنت سرا ساخته شده است. سقف دوره قاجاری نیز چند دهه قبل به کلی ویران شده و در سال‌های اخیر گنبدی آجری به شیوه سنتی بر فراز آن ساخته‌اند که بزرگ‌‌ترین گنبد مجموعه به شمار می‌آید.

گنبدالله الله 

گنبدی که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع می‌توان گفت این گنبد هسته مرکزی مجموعه است که توسط فردی به نام صدرالدین موسی ساخته شده است. کلمه جلاله الله روی آن دیده می‌شود که به صورت تکرار شونده کار شده که به همین دلیل این گنبد را گنبد الله الله می‌نامند.

این گنبد از بیرون به‌صورت یک برج آجری استوانه‌ای شکل به نظر می‌رسد که روی قاعده سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می‌شود. تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با‌‌ همان کاشی فیروزه‌ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزی‌های مکرّر اجرا شده است. در محل اتصال برج به ساقه گنبد کتیبه‌ای از آیات قرآنی به خط ثلث با کاشی معرّق سفید در متن لاجوردی، به چشم می‌خورد. 

این برج دو نمای ورودی در شمال و جنوب دارد؛ نمای شمالی با احداث قندیل خانه و اتصال با آن تقریباً گم شده است، اما قاب کاشی دور آن هنوز از بیرون به چشم می‌خورد؛ نمای جنوبی به «قبله قاپوسی» (درِ قبله) مشهور است. زمانی ورودی اصلی آرامگاه بوده که پس از احداث قندیل‌خانه در دوره شاه طهماسب، متروک شده است.

چینی خانه 

قطعا با مراجعه به بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از زیباترین تزیینات معماری را در چینی خانه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی مشاهده خواهید کرد. چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد.

ورودی‌های این مجموعه از یکی از چهار طاق‌نمایی است که به صورت ایوان‌های نیم گنبدی ساخته شده‌اند. هر یک از ایوان‌ها از پنج ضلع و هر ضلع از پنج گنجه عمیق با درهای منبّت کاری و خاتم کاری تشکیل شده و ضلع پنجم پنجره‌ای با درگاهی عمیق دارد.تالار چارگوش مرکزی نیز دارای گنبدی آجری با ساقه کوتاه (عرقچینی شکل) است.

ساختمان چینی‌خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاقنماهای فوق‌العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیم‌ها و گل‌های مختلف منظره‌ای شگفت‌انگیز را ایجاد کرده‌ است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است. 

از زیباترین عناصری که در چینی خانه می‌توانید مشاهده کنید سقف آن می‌باشد که از چوب و گچ ساخته شده است. در این سقف می‌توانید محفظه‌هایی ببنید که از ارتفاع سه متری بدنه دیوار تا بالا ساخته شده‌اند که نقش‌هایی از گل و برگ برای تزیین آن‌ها به کار رفته است. این محفظه‌ها برای نگهداری از ظروف چینی و اشیای قیمتی درست شده و استفاده می‌شدند.

سرتاسر تالار به انضمام ایوان‌ها و طاق‌نما‌ها و قفسه‌ها یک ازاره بلند از نوع کاشی‌های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته‌ای دارد که شامل طرح‌های بزرگ گوناگون و شماری قالب‌های حاشیه‌دار است.طرح خارجی چینی خانه هشت ضلعی نامنظمی است که دو ضلع آن در میان عمارت مجاور پنهان شده است. جبهه سه ضلع از شش ضلع آشکار، برآمدگی‌های پشت بند مانندِ نیم دایره به ارتفاع تقریباً هشت متر دارد. ازاره بنا با قطعات بزرگ سنگهای آتشفشانی خاکستری تیره رنگ تا ارتفاع ۸۰ر۱ متر پوشیده شده و با فرورفتگی‌های طاقنما مانند، که قاب سنگی حجاری شده دارند، زینت یافته است.

شهیدگاه

شهیدگاه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیعتری داشته است، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا رفته است. در کاوشهای باستان‌شناسی چند سال قبل، در جبهه غربی و جنوبی بیرون از مجموعه، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می‌رسید در ادامه گورستان شهیدگاه باشند. 

شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در ۹۱۵، پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگ‌های شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد.

در دل کاشی کاری‌های فیروزه‌ای رنگ این بنا زیبایی و اصالت موج می‌زند و خطوط بی‌مانند و تکرار نشدنی که خدا را به زیبایی تمام فریاد می‌زند. 
 

نگارنده: کبری عزیزی

فارس